صادرات مصالح ساختمانی ایران: سیمان، کاشی و سنگ

سیمان

طبق آمار گمرک، در سال ۱۴۰۱ صادرات مصالح ساختمانی ایران حدود ۱۳ میلیون تن سیمان و کلینکر به ارزش ۳۳۲ میلیون دلار صادر کرده است. بخش عمده صادرات به صورت کلینکر بوده و کشورهای همسایه مانند عراق، افغانستان و کویت مهم‌ترین مقاصد سیمان ایران هستند. کلینکر حدود ۶۸٪ از حجم صادرات را تشکیل داده و نزدیک به ۶۰٪ درآمد ارزی این بخش را تامین کرده است.

در ادامه، اطلاعات دقیق‌تر، جدیدتر و تفصیلی‌تر درباره صادرات سه گروه اصلی مصالح ساختمانی ایران یعنی سیمان (و کلینکر)، کاشی و سرامیک، و سنگ ساختمانی ارائه می‌دهم. هدف این است که جزئیات آماری، بازارهای هدف، ساختار صادرات، فرصت‌ها و چالش‌ها با استناد به منابع رسمی و تحلیلی روشن‌تر شوند.

کاشی و سرامیک

در سال گذشته حدود ۲۰۰ میلیون مترمربع کاشی و سرامیک به ارزش تقریبی ۴۰۰ میلیون دلار از ایران صادر شد. عراق با بیش از ۸۰٪ سهم، بزرگ‌ترین بازار کاشی ایران بوده است. علاوه بر عراق، کشورهای همسایه شمالی (مانند آذربایجان و ارمنستان) و برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس از دیگر خریداران کاشی ایرانی هستند. قیمت رقابتی و طرح‌های متنوع، کاشی ایران را برای خریداران خارجی جذاب کرده است.

صادرات مصالح ساختمانی (سیمان، کاشی، سنگ) از ایران

سنگ ساختمانی

ایران دارای معادن غنی سنگ‌های ساختمانی (مرمر، مرمریت، تراورتن، گرانیت و ...) است و محصولات خود را به ده‌ها کشور صادر می‌کند. در حال حاضر صادرات سنگ ایران به ۶۰ کشور جهان انجام می‌شود، اما ارزش سالانه آن هنوز چندان زیاد نیست (در حد چند صد میلیون دلار). بخش زیادی از سنگ صادراتی به شکل خام (کوپ) صادر می‌شود و سپس در کشور مقصد فرآوری می‌گردد. عمده خریداران سنگ ایران کشورهایی مثل چین، ترکیه, عراق و برخی کشورهای اروپایی هستند.

روندهای گذشته و تحولات تاریخی صادرات مصالح ساختمانی

صادرات سیمان در گذر زمان

صادرات سیمان ایران در دهه‌های اخیر فراز و نشیب‌های زیادی داشته است. اوایل دهه ۱۳۹۰ دوره اوج صادرات سیمان بود؛ به طوری که در سال ۱۳۹۱ بیش از ۱۰ میلیون تن سیمان و کلینکر به ارزش ۸۲۲ میلیون دلار صادر شد. در آن سال عراق حدود ۶۰٪ از این صادرات را جذب کرد و بزرگ‌ترین بازار ایران بود. اما در ادامه به دلیل تحریم‌ها و اقدامات حمایتی عراق از تولید داخل (از جمله ممنوعیت موقت واردات سیمان ایران در سال ۲۰۱۶)، صادرات سیمان کشور کاهش یافت. رقبای منطقه‌ای (مانند ترکیه) نیز سهم بیشتری از بازار منطقه تصاحب کردند و سهم ایران را کاهش دادند.

روند صادرات کاشی و سرامیک

صادرات کاشی ایران طی دو دهه گذشته رشد قابل توجهی را تجربه کرده است. در دهه ۱۳۹۰ با رکود ساخت‌وساز داخلی، تولیدکنندگان ناچار به تمرکز بر صادرات شدند و در نتیجه حجم صادرات سالانه کاشی چند برابر شد و به حدود ۲۰۰ میلیون مترمربع در اوایل دهه ۱۴۰۰ رسید. عراق همواره مشتری اول کاشی ایران بوده و کشورهای دیگر منطقه نیز به تدریج به جمع خریداران افزوده شدند. اگرچه تحریم‌ها و مشکلات نقل‌وانتقال پول در سال‌های اخیر صادرات را دشوار کرد، اما صنعت کاشی ایران توانست حضور خود را در بازارهای هدف حفظ کند.

تحولات صادرات سنگ ایران

در گذشته بخش اعظم سنگ‌های ساختمانی ایران به صورت خام و با ارزش افزوده پایین صادر می‌شد و سهم ایران در بازار جهانی اندک بود. طی سال‌های اخیر با سرمایه‌گذاری در فرآوری، صادرات سنگ روندی صعودی یافته است. با این وجود، ایران هنوز سهم ناچیزی از تجارت جهانی سنگ دارد که علت آن ادامه خام‌فروشی و نیز موانع تجاری (از جمله تحریم‌ها و هزینه‌های بازاریابی) است. کاهش خام‌فروشی و تمرکز بر صادرات محصولات فرآوری‌شده، از اهداف صنعت سنگ در سال‌های اخیر بوده است.

چشم‌انداز آینده: فرصت‌ها و چالش‌های صادرات مصالح ساختمانی

فرصت‌های پیش‌رو

• بازسازی کشورهای همسایه: نیاز شدید به سیمان و مصالح در کشورهایی مانند عراق، سوریه و افغانستان برای بازسازی، یک فرصت بزرگ برای ایران است. تولید داخلی این کشورها پاسخگوی پروژه‌های عمرانی نیست و ایران می‌تواند تامین‌کننده اصلی باشد.

• مزیت رقابتی و بازارهای جدید: تولیدکنندگان ایرانی به لطف انرژی ارزان و مواد اولیه بومی، هزینه تولید پایینی دارند. این مزیت قیمتی می‌تواند در ورود به بازارهای جدید در آفریقا، آسیای جنوبی و CIS کمک کند.

• تولید محصولات با ارزش افزوده: تمرکز بر صادرات محصولات نهایی‌تر مانند سیمان سفید، قطعات بتنی پیش‌ساخته، کاشی‌های پرسلانی مرغوب و سنگ‌های فرآوری‌شده می‌تواند درآمد ارزی را افزایش دهد. حرکت به سمت صادرات کالاهای فرآوری‌شده به جای مواد خام (مثل کلینکر و کوپ سنگ) از مهم‌ترین فرصت‌های ارتقای جایگاه ایران در بازار جهانی است.

چالش‌های پیش‌روی صادرات مصالح ساختمانی

• تحریم‌ها و مشکلات مالی: پابرجا بودن تحریم‌های بانکی همچنان بزرگ‌ترین مانع توسعه صادرات است و نقل‌وانتقال پول را برای صادرکنندگان دشوار می‌کند.

• رقبای منطقه‌ای و جهانی: کشورهایی مانند ترکیه در سیمان و چین در کاشی، با سرمایه‌گذاری و حمایت دولتی سهم بالایی از بازار منطقه را کسب کرده‌اند. رقابت با این رقبای قدرتمند مستلزم بهبود کیفیت، کاهش هزینه‌ها و حضور فعال‌تر در بازارهای هدف است.

• مشکلات داخلی تولید: چالش‌هایی نظیر کمبود انرژی (قطع گاز و برق در فصول پیک) می‌تواند تولید پایدار برای صادرات را مختل کند. همچنین تغییرات ناگهانی در مقررات و اعمال عوارض صادراتی بر مواد خام، برنامه‌ریزی صادرکنندگان را با اختلال مواجه می‌سازد. حل این مشکلات برای حفظ توان صادراتی ایران ضروری است.

قوانین و مقررات جدید صادرات در سال ۱۴۰۴

بازارهای هدف اصلی صادرات مصالح ساختمانی

عراق

عراق بزرگ‌ترین بازار سنتی مصالح ساختمانی ایران است. همجواری و هزینه حمل پایین، عراق را به واردکننده شماره یک سیمان و کاشی ایران بدل کرده است. در سال‌های اوج، عراق بیش از نیمی از صادرات سیمان ایران را جذب می‌کرد. اگرچه در میانه دهه ۱۳۹۰ با وضع تعرفه‌های سنگین، واردات سیمان ایران را محدود کرد، اما هنوز هم بخش زیادی از نیاز سیمان عراق (به ویژه کلینکر) از ایران تامین می‌شود. عراق همچنین حدود چهار پنجم کاشی صادراتی ایران را می‌خرد که نشان‌دهنده وابستگی شدید بازار عراق به کاشی ایرانی است. با شروع پروژه‌های بازسازی در عراق، تقاضا برای مصالح افزایش خواهد یافت و ایران می‌تواند حضور خود را تقویت کند.

صادرات کالا به عراق به همراه راهنمای کامل

افغانستان

افغانستان به دلیل ضعف تولید صنعتی، به شدت وابسته به واردات مصالح ساختمانی است. ایران و پاکستان تامین‌کنندگان اصلی سیمان افغانستان هستند. نزدیکی فرهنگی و جغرافیایی ایران مزیتی ایجاد کرده و سیمان و کاشی ایرانی در افغانستان محبوبیت دارد. ایران می‌تواند با ارائه شرایط تجارت منعطف (مثلاً تهاتر یا فروش ریالی) سهم خود را در بازار افغانستان حفظ کند. رقابت با سیمان پاکستان در این بازار چالشی است که مدیریت آن به حضور فعال بازرگانان ایرانی در افغانستان بستگی دارد.

صادرات مصالح ساختمانی به کشورهای حاشیه خلیج فارس

کشورهای ثروتمند خلیج فارس (کویت، قطر, امارات, عمان و بحرین) همواره واردکنندگان عمده مصالح ساختمانی بوده‌اند. برای ایران، بازار کویت از دیرباز مهم بوده و این کشور خریدار عمده کلینکر و سیمان ایران است. قطر نیز در دوره ساخت‌وسازهای گسترده (مانند آماده‌سازی جام جهانی) بخشی از سنگ و سیمان مورد نیازش را از ایران تامین کرد. روابط سیاسی مناسب با عمان و دیگر کشورهای منطقه، زمینه‌ساز افزایش صادرات سیمان و کاشی ایران به این بازارها شده است. مزیت ایران در خلیج فارس، نزدیکی و قیمت رقابتی در مقایسه با رقبا است. هرچند پروژه‌های لوکس این کشورها معمولاً از تامین‌کنندگان اروپایی و آسیایی خرید می‌کنند، ایران می‌تواند در تامین مصالح عمومی (سیمان فله، کاشی استاندارد، سنگ ساختمانی معمولی) نقش بسزایی داشته باشد.

صادرات به حوزه خلیج فارس؛ چه کالاهایی پرفروش‌ترند؟

اروپا

بازار اروپا علی‌رغم دوری مسافت، به دلیل ارزش افزوده بالا و اعتبار جهانی حائز اهمیت است. صادرات سیمان ایران به اروپا بسیار محدود است (زیرا اروپا خود تولید مازاد دارد و حمل سیمان به فاصله دور پرهزینه است). اما در زمینه کاشی و سرامیک و سنگ‌های تزئینی فرصت‌هایی شکل گرفته است. برخی کاشی‌های ایرانی به کشورهای اروپایی مانند ایتالیا و آلمان صادر می‌شود و به خاطر قیمت مناسب و طرح‌های شرقی مورد توجه قرار گرفته است. سنگ‌های طبیعی ایران نظیر مرمر و تراورتن نیز در کشورهای اروپایی خریدار دارد. البته حجم این صادرات نسبتاً کم بوده و تحت تاثیر تحریم‌های بانکی قرار دارد. در صورت رفع موانع تجاری و بانکی، اروپا می‌تواند به یک بازار هدف مهم‌تر برای مصالح ایرانی تبدیل شود، به ویژه در بخش سنگ‌های تزئینی خاص و کاشی‌های هنری که ایران در آنها مزیت نسبی دارد.

سئوسازی: گروه نرم افزاری السا